Naturalne źródło zdrowia
Substancja o niezwykle charakterystycznym, dla większości osób nieprzyjemnym smaku i zapachu, znana potocznie pod nazwą tran (łac. Oleum Jecoris Aselli) to w rzeczywistości olej wątłuszowy, czyli ciekły tłuszcz otrzymywany ze świeżej wątroby ryb z rodziny dorszowatych; głównie dorsza atlantyckiego (Gadus morrhua), ale także innych ryb, np. halibutów, czy rekinów .
W przeszłości podstawowym źródłem pozyskiwania tranu była wątroba wieloryba – największego ssaka zamieszkującego Ziemię. Już w XVIII w. oficjalnie stosowano tran jako lekarstwo na krzywicę. Zaobserwowano wtedy, że jego przyjmowanie znacząco wpływa na wzmocnienie kości i zębów, a także na poprawę apetytu i jakości wzroku.
Choć najstarsza wzmianka w literaturze dotycząca tranu pochodzi z XIV w., a jego pierwsze badania kliniczne przeprowadzono dopiero cztery stulecia później, to szczególne właściwości lecznicze tranu w pełni zaczęto odkrywać dopiero w latach 60-tych ubiegłego wieku, poddając jego skład wnikliwej analizie. Okazało się bowiem, że tran stanowi niezwykle bogate źródło cennych substancji odżywczych o charakterze egzogennym , niezbędnych w prawidłowo zbilansowanej diecie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WNKT, NNKT).
Tłuszcze dobre i złe
Na co dzień w naszej diecie obecne są zarówno tłuszcze nasycone, jak i jedno– i wielonienasycone. O ile te pierwsze, spożywane w nadmiarze mogą być poważnym zagrożeniem dla prawidłowego stanu zdrowia stanowiąc czynnik rozwoju wielu chorób cywilizacyjnych – o tyle drugi rodzaj tłuszczów, czyli tłuszcze nienasycone to substancje o działaniu wybitnie prozdrowotnym. „Korzystne działanie na organizm człowieka wykazują kwasy tłuszczowe jedno- i wielonienasycone, a także właściwy stosunek kwasów z grupy n-6 i n-3 wynoszący 4:1” .
Większość lipidów organizm ludzki potrafi zsyntetyzować sam, jednak nie dotyczy to wiązań nienasyconych w pozycji n-3 i n-6, dlatego też kwasy te muszą zostać dostarczone wraz z pożywieniem.
Do niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych obecnych w tranie należą tłuszcze z grupy omega-3, najważniejsze pochodne kwasu alfa-linolenowego (ALA), czyli kwas eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA) oraz kwasy z grupy omega-6: kwas linolowy (LA) i jego pochodne.
Alfa i omega
Wpływ NNKT na stan zdrowia człowieka jest rozległy; najczęściej wykorzystywane są one przez organizm w postaci zmetabolizowanej do długołańcuchowych wielonienasyconych pochodnych. Uczestniczą między innymi w produkcji hormonów przeciwzapalnych, które usprawniają pracę układu odpornościowego (sterowanie reakcjami układu immunologicznego) oraz są prekursorami hormonów tkankowych powiązanych z licznymi procesami życiowymi, np. różnicowaniem komórek, krzepliwością krwi, reakcjami naczynioworuchowymi, czy zwężaniem oskrzeli. Kwas alfa-linolenowy i jego pochodne przeciwdziałają chorobie wieńcowej, obniżają poziom trójglicerydów we krwi i wpływają na jej krzepliwość, zapobiegając tworzeniu się zakrzepów i zmniejszając ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej serca oraz miażdżycy. Kwasy omega-3 obniżają również poziom frakcji LDL cholesterolu (tzw. „zły cholesterol”), wpływając jednocześnie na wzrost frakcji HDL (tzw. „dobry cholesterol”). Jak dowiedziono, wykazują też aktywność przeciwnowotworową: hamują rozwój, namnażanie i rozprzestrzenianie się tkanki nowotworowej, a więc z powodzeniem mogą zostać wykorzystane w charakterze profilaktyki, szczególnie w obszarze jelita grubego, prostaty i piersi.
Obecne w tranie kwasy EPA i DHA to także doskonała ochrona stawów; substancje te łagodzą bóle reumatoidalne i wspomagają leczenie stanów zapalnych. DHA wchodzi w skład tkanki nerwowej – głównie kory mózgowej, dzięki czemu usprawnia jej pracę; obniża ryzyko rozwoju ciężkich schorzeń, takich jak: choroba Alzheimera, czy stwardnienie rozsiane, a także ryzyko pojawienia się cukrzycy i otyłości redukując uczucie łaknienia poprzez uaktywnienie leptyny - hormonu odpowiedzialnego za zmniejszenie apetytu - oraz zapobiegając wahaniom poziomu glukozy we krwi. DHA powoduje również uwrażliwienie tkanek na działanie insuliny. Jest ponadto składnikiem siatkówki oka, dlatego też jest niezbędny dla zachowania zdrowia oczu i prawidłowego stanu wzroku.
Kwasy omega-3 to także nasza uroda; ich obecność w diecie wpływa na ujędrnienie i zdrowy koloryt skóry, a także na wzmocnienie i poprawę stanu włosów i paznokci. W dermatologii tran znajduje zastosowanie w różnych postaciach – najczęściej w postaci maści tranowej.
W przypadku kobiet ciężarnych suplementacja NNKT znacząco wpływa na całościowy, prawidłowy rozwój płodu, m.in.: zapobiega przedwczesnemu porodowi i warunkuje odpowiednią masę urodzeniową, dlatego też niezwykle ważne jest dostarczenie odpowiedniej ich ilości w tym szczególnym okresie. Kwas linolowy z grupy omega-6 zapewnia prawidłowy wzrost, gojenie ran, czynności nerek i wątroby, a także zapobiega zakażeniom.
Moc witamin
Tran stanowi bogate źródło rozpuszczalnych w tłuszczach witamin: A i D oraz, w mniejszej ilości – witaminy E, odgrywających znaczącą rolę w funkcjonowaniu najważniejszych układów: szkieletowego, nerwowego, krążenia oraz immunologicznego. Mimo że organizm pod wpływem słońca produkuje witaminę D na drodze syntezy skórnej, to pozyskiwanie jej w ten sposób poza sezonem letnim jest niewystarczające, a zasoby te szybko się wyczerpują, dlatego konieczne jest dostarczanie jej wraz z pożywieniem.
Witamina D czynnie uczestniczy w gospodarce wapniowo-fosforowej organizmu: ułatwia przyswajanie wapnia i fosforu, a więc prawidłowe kształtowanie się kości i zębów, dlatego szczególnie zalecana jest dzieciom i młodzieży w okresie wzmożonego wzrostu i rozwoju. Ze względu na zawartość kalcytriolu tran stosowany jest w profilaktyce krzywicy, ponieważ pobudza regenerację, jednocześnie spowalniając proces niszczenia tkanek (w tym chrzęstnej i nabłonkowej) oraz pomaga w leczeniu zaburzeń uwapnienia tkanki kostnej. U osób starszych suplementacja tranem stanowi stały element profilaktyki w osteoporozie.
Obecna w tranie witamina A chroni narząd wzroku przeciwdziałając jego chorobom, min. zwyrodnieniu plamki żółtej, która jest najczęstszą przyczyną utraty wzroku wśród osób starszych. Jej niedobór jest także przyczyną tzw. kurzej ślepoty, czyli zaburzonego widzenia o zmierzchu. Witamina A uszczelnia i regeneruje błony śluzowe, utrudniając przenikanie przez nią chorobotwórczych drobnoustrojów, co ma szczególne znaczenie w okresie częstych, jesienno-zimowych zachorowań, kiedy błona śluzowa dróg oddechowych szczególnie narażona jest na kontakt z wirusami i bakteriami. Ze względu na bardzo wysoką zawartość witaminy A i jej odżywczy wpływ na skórę: zapobieganie nadmiernemu rogowaceniu i suchości - tran szczególnie polecany jest kobietom po okresie menopauzy.
Witamina E, również obecna w tranie, należy do grupy tokoferoli i nazywana jest „witaminą młodości”. Wykazuje ona silne działanie antyoksydacyjne, chroniąc komórki przed uszkodzeniem ze strony wolnych rodników; przeciwdziała procesom starzenia się organizmu, wzmacnia ściany naczyń krwionośnych i chroni czerwone krwinki przed przedwczesnym rozkładem.
Spektrum prozdrowotnego oddziaływania tranu jest tak szerokie, że nie sposób wymienić wszystkich jego właściwości, dlatego wskażmy w skrócie najważniejsze z nich:
Tran - jak i kiedy?
Tran powinien znaleźć się w codziennej diecie niemal każdej osoby. Szczególnie zalecany jest dzieciom i młodzieży w fazie intensywnego wzrostu i rozwoju, a także osobom starszym, osłabionym, rekonwalescentom oraz prowadzącym nieuregulowany i stresujący tryb życia.
Tranu nie powinny przyjmować osoby cierpiące na hiperkalcemię i kamicę nerkową, przyjmujące inne preparaty z witaminami A i D oraz osoby stosujące leki przeciwzakrzepowe, ponieważ mogą wydłużać czas krwawienia.
Tranu nie zaleca się również przyjmować w trakcie antybiotykoterapii, ponieważ wspomaga on nie tylko osłabiony organizm, ale i chorobotwórcze drobnoustroje, dlatego aby faktycznie wesprzeć regenerację organizmu należy ponowić suplementację tranem po zakończeniu kuracji antybiotykowej. Należy także pamiętać, aby przyjmować tran w ilościach zalecanych przez producenta, ponieważ długotrwałe stosowanie zbyt wysokich dawek może doprowadzić do hiperwitaminozy A lub D.
Jaki tran wybrać? Dla większości osób najlepszym wyborem będzie tran w kapsułkach, gdyż w takiej postaci nie posiada specyficznego smaku i zapachu.
Najlepsze efekty dla zdrowia przynosi regularne przyjmowanie tranu przez cały okres od jesieni do wiosny, natomiast odradza się jego suplementację w okresie letnim, ze względu na ryzyko przedawkowania witaminy D.
