U człowieka, tak jak u innych ssaków zdolność trawienia laktozy zmniejsza się wraz z wiekiem: największa aktywność enzymu laktazy przypada na okres niemowlęcy, kiedy to źródłem pożywienia jest mleko matki. Problem nietolerancji zawierających laktozę pokarmów mlecznych jest zjawiskiem uważanym obecnie za powszechne - szacuje się bowiem, że dotyczy on nawet ok. 37% społeczeństwa polskiego. Jedną z przyczyn leżących u podłoża tego stanu może być zaburzone trawienie, a co za tym idzie – nieprawidłowe i niedostateczne wchłanianie laktozy, czyli cukru mlecznego, który stanowi podstawowy składnik mleka i jego przetworów. Nieprawidłowości te wynikają z niedoboru (hipolaktazja) lub – w rzadkich przypadkach – wrodzonego braku znajdującego się naturalnie w jelicie cienkim enzymu laktazy (alaktazja). Nietolerancja laktozy w różnej postaci dotyczy zarówno noworodków i niemowląt, dzieci, jak i osób dorosłych i może mieć charakter wrodzony, pierwotny (nietolerancja laktozy u dorosłych, dziedziczona jako autosomalna cecha recesywna - polimorfizm genu LCT) lub wtórny (nabyte zaburzenie tolerancji laktozy o charakterze przejściowym lub utrwalonym, występujące na skutek chorób, uszkodzeń, zabiegów negatywnie wpływających na prawidłowe funkcjonowanie jelita cienkiego). Tymczasowa nietolerancja laktozy dotyka również wcześniaków urodzonych przed 34 tygodniem ciąży (tzw. rozwojowy niedobór laktazy), których organizm nie potrafi jeszcze sam wytwarzać enzymu.
Problematyczny lecz potrzebny
Cukier mleczny laktoza jest dwucukrem złożonym z glukozy i galaktozy połączonych wiązaniem -1,4 glikozydowym i w naturalnej postaci obecna jest jedynie w mleku ssaków. Razem z białkami i tłuszczami stanowi źródło energii i substancji odżywczych; charakteryzuje się jednocześnie stosunkowo niskim indeksem glikemicznym i jest mniej słodka niż glukoza, czy sacharoza. Laktoza wykazuje ponadto właściwości probiotyczne, dzięki czemu pozytywnie wpływa na regenerację komórek nabłonka jelitowego oraz prawidłową perystaltykę jelit. Galaktoza - jeden z budulców laktozy jest ponadto ważnym składnikiem niezbędnym do budowy i funkcjonowania układu nerwowego. U zdrowej osoby laktoza hydrolizowana jest w jelicie cienkim przez enzym laktazę i jest to jednocześnie najważniejszy etap jej metabolizmu. Laktaza wykazuje różną aktywność w poszczególnych obszarach jelita – od największej w jelicie czczym i proksymalnej części jelita krętego, po niewielką w dwunastnicy i dystalnej części jelita krętego.
Przykre dolegliwości
Niedobór enzymu laktazy lub całkowity jego brak zaburza prawidłowe trawienie laktozy w jelicie cienkim, która na skutek tego nie zostaje wchłonięta do krwiobiegu pozostając w świetle przewodu pokarmowego, gdzie staje się pożywką dla bakterii jelitowych. Produktami beztlenowej fermentacji bakteryjnej laktozy są głównie gazy, tj. dwutlenek węgla, wodór i metan, które bezpośrednio przyczyniają się do powstawania wzdęć, gazów i bolesnej kolki u niemowląt. W procesie tym powstają również działające drażniąco na błonę śluzową kwasy organiczne, m. in.: mlekowy, masłowy i octowy. Ponadto niestrawiona laktoza powoduje podniesienie ciśnienia osmotycznego w jelicie cienkim wywołując biegunkę. W postaci przewlekłej biegunka współwystępująca z podrażnieniem jelit i ich przyspieszoną perystaltyką może doprowadzić do odwodnienia i niedożywienia, szczególnie groźnego dla zdrowia noworodków i niemowląt.
Inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego to nudności i skurczowe bóle brzucha, a także uczucie „przelewania” w przewodzie pokarmowym. Objawy towarzyszące nietolerancji laktozy mają na ogół charakter niespecyficzny; mogą przypominać objawy wielu innych schorzeń ze strony układu pokarmowego i obserwowane są zwykle po kilku, a nawet kilkunastu godzinach od przyjęcia pokarmu. Stopień ich nasilenia zależy zarówno od stopnia niedoboru laktazy jaki i ilości oraz postaci spożytego pokarmu zawierającego laktozę.
Sprawdź, czy to nietolerancja
Diagnostyka nietolerancji laktozy obejmuje szereg skutecznych metod, w tym m.in.: wodorowy test oddechowy, test doustnego obciążenia laktozą, badanie pH stola, badanie moczu i poziomu glukozy we krwi, próbę eliminacyjną, czy endoskopię z pobraniem wycinka nabłonka jelitowego. Leczenie w zależności od nasilenia i podłoża nietolerancji obejmować powinno albo całkowitą i dożywotnią eliminację z diety produktów zawierających laktozę (w najcięższych, zagrażających życiu przypadkach), albo na stałym uzupełnianiu diety w enzym laktazę, przyjmowaną przed posiłkami zawierającymi laktozę. W przypadku wtórnej nietolerancji laktozy profilaktyka obejmować będzie okresową eliminację z diety produktów zawierających laktozę.
Kolka to problem
Jednym z objawów najczęściej występujących w przypadku nietolerancji laktozy u noworodków i niemowląt jest tzw. kolka jelitowa (niemowlęca). Jest to zaburzenie przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym, występujące we wczesnym okresie niemowlęcym. Kolka opisywana jest jako stan nasilonego niepokoju i nie dającego się uspokoić płaczu, a objawy te występują lub nasilają się zazwyczaj w godzinach wieczornych. Powszechnie stosowaną w praktyce definicją kolki jelitowej jest tzw. „reguła trzech” Wessela, według której mamy do czynienia z kolką, gdy napady płaczu i silnego niepokoju występują u niemowlęcia przez co najmniej 3 godziny dziennie, w ciągu 3 dni w tygodniu i utrzymują się co najmniej przez okres 3 tygodni. Szacuje się, że problem kolki jelitowej dotyczy 10–40% niemowląt. Charakterystyczne dolegliwości napadowe pojawiają się zwykle pomiędzy 3. dniem, a 3. tygodniem życia. Cechą typową dla kolki jest również to, iż jej objawy ustępują zwykle samoistnie około 3. – 4. miesiąca życia, jednakże u części niemowląt mogą utrzymywać się nawet do 9. miesiąca.
Typowy atak kolki niemowlęcej ma zarówno nagły początek, jak i koniec bez wyraźnej, obserwowalnej przyczyny poprawy stanu dziecka, a jej przebieg jest charakterystyczny i łatwy do rozpoznania. Kolka rozpoczyna się nagle widocznym niepokojem dziecka, który szybko przechodzi w nie dający się ukoić płacz, przy czym dziecko widocznie pręży się i podkurcza nóżki wykonując gwałtowne ruchy prostujące. Na ogół towarzyszy temu wzdęcie brzucha i zwiększona ilość gazów jelitowych.
Wg kryteriów diagnostycznych o kolce niemowlęcej u dziecka można mówić, gdy od urodzenia do ukończenia 4. miesiąca życia widoczne są wszystkie z następujących objawów: napady niepokoju i płaczu pojawiają się, a następnie ustępują bez wyraźnej widocznej przyczyny, ataki występują co najmniej przez 3 dni w tygodniu i trwają dłużej niż 3 godziny, a jednocześnie rozwój dziecka określa się jako prawidłowy (wykluczone zostały inne przyczyny o podłożu organicznym).
Problem kolki jelitowej wywołanej nietolerancją laktozy i wynikający z niego dla dziecka bolesny dyskomfort może stanowić istotne obciążenie w opiece nad niemowlęciem, a także barierę w prawidłowym kontakcie i kształtowaniu się relacji pomiędzy rodzicami i nowo narodzonym dzieckiem, dlatego też w sytuacji podejrzenia nietolerancji laktozy należy jak najszybciej zasięgnąć fachowej pomocy lekarza.
