Karczoch zwyczajny jest byliną dorastającą do 1,5 m wysokości. Jego łodyga jest prosto wzniesiona, słabo rozgałęziona i rowkowana, natomiast korzeń jest długi, o charakterze palowym. Wytwarza duże pierzastodzielne liście, na górnej powierzchni zielone, dołem szarawozielone, owłosione i pokryte miękkimi kolcami. Rurkowe, niebieskofioletowe kwiaty skupione są w dużych, głowiastych kwiatostanach typu koszyczka o średnicy najczęściej 8-15 cm, rzadko dorastających do 25 cm. W miarę dojrzewania koszyczka jego osadnik (dolna część kwiatostanu) oraz łuski okrywy stopniowo staję się mięsiste . Owocem karczocha jest niełupka barwy szarobrązowej. Jadalną część karczocha stanowi tzw. „serce karczocha”, obejmujące dno nierozwiniętego kwiatostanu i zmięśniałe nasady jego listków okrywy, które stanowią 35-55% masy koszyczka. Ze względu na niewielką zawartość białka i tłuszczu oraz obecność inuliny i licznych antyoksydantów karczoch polecany jest w dietach cukrzycowych oraz zmniejszających ryzyko chorób sercowo-naczyniowych oraz nowotworowych. Nie bez znaczenia jest także fakt, że posiada bardzo małą wartość kaloryczną – 100 gramów zawiera zaledwie tylko 10 kalorii.
Surowcem zielarskim jest ziele karczocha Herba Cynarae scolymi, które pozyskuje się po wcześniejszym zbiorze, do celów spożywczych, mięsistych kwiatostanów. Surowiec przetwarza się w stanie świeżym otrzymując płynne lub suche wyciągi. Jego najważniejszą substancją biologicznie czynną jest cynaryna, wyizolowana w 1934 roku. Jest to substancja z grupy depsydów o silnym działaniu żółciopędnym, zmniejszającym stężenie cholesterolu i lipidów we krwi oraz przeciwdziałającym otłuszczaniu wątroby. Największe ilości cynaryny występują w zewnętrznych liściach okrywowych koszyczka odmiany „Violetta di Sicilia”. Oprócz cynaryny w zielu występują śluzy, pektyny, flawonoidy, garbniki, triterpeny, kwasy organiczne i sole mineralne. Karczoch zwyczajny był już znany w starożytności. Opisywał go grecki filozof Teofrast z Eresos (370-287 p.n.e.), a jako lek moczopędny polecał Pliniusz Starszy (23-79 r. n.e.). W średniowieczu i renesansie używany był jako lek żółciopędny, moczopędny, napotny, pobudzający apetyt oraz stosowany był w zapaleniach stawów i chorobach serca. Na początku XVIII wieku liście karczocha wykorzystywano w leczeniu żółtaczki.
Aktywność biologiczna karczocha związana jest przede wszystkim z pobudzaniem wytwarzania i przepływu żółci, działaniem ochronnym na wątrobę, przeciwutleniającym, obniżającym poziom cukru, obniżającym poziom cholesterolu oraz poprawiającym funkcje śródbłonka naczyniowego. Stwierdzono także, że substancje obecne w karczochu wykazują aktywność przeciwnowotworową, przeciwdrobnoustrojową i przeciwzapalną.
Wyciąg z karczocha powoduje znaczny wzrost ilości żółci wydalanej przez wątrobę oraz zwiększenie stężenia kwasów żółciowych w niej zawartych. Wpływa to korzystnie na proces trawienia i w dużej mierze likwiduje dolegliwości dyspeptyczne, takie jak bóle brzucha, wzdęcia, wymioty czy biegunki. Działanie ochronne na wątrobę wynika głównie z właściwości przeciwutleniających preparatów. Korzystny wpływa karczocha na parametry fizjologiczne i biochemiczne wątroby obserwowano, np. po zatruciu dwusiarczkiem węgla czy alkoholem etylowym. Ekstrakty z karczocha powodują także zwiększenie kontroli apetytu i obniżenie poziomu cukru u osób otyłych. Substancje w nich zawarte regulują poziom glukozy oraz zmniejszają wchłanianie monosacharydów w przewodzie pokarmowym. Preparaty z karczocha obniżają poziom cholesterolu we krwi, czemu sprzyja wspomniane powyżej zwiększanie wydzielania żółci po ich spożyciu. Zmniejszają w ten sposób ryzyko powstania miażdżycy, co dodatkowo wspomaga ich pozytywny wpływ na zdolność naczyń krwionośnych do rozszerzania się. W ostatnich latach podjęto badania nad wykorzystaniem ekstraktów z karczocha w zwalczaniu nowotworów i wykazano, że taką aktywność wywołują zawarte w nim triterpeny. Ekstrakty z karczocha wykazują także działanie przeciwdrobnoustrojowe, zarówno w stosunku do bakterii, jak również grzybów pleśniowych i drożdżaków. Mogą też działać przeciwzapalnie. Niedawno wykazano również ich właściwości promieniochronne.
Karczoch zwyczajny i preparaty z niego produkowane są dobrze tolerowane przez organizm, a stosowane w dawkach leczniczych nie wykazują działań ubocznych.
Literatura:
